قصه سبحانی ما اعظم شانی گفتن بایزید

سلطان العارفین ،بایزید بسطامی، در حلقه مریدان نشسته بود که از خود بی خود شد و ندا برآورد: نیست خدایی جز من، پس بپرستید مرا. یکی از مریدان گفت: سبحان الله یا شیخ! رو به مرید کرد و گفت: سبحانی ما اعظام شأنی. پاک و منزه منم و چه بلندمرتبه جایگاهی است من دارم.  هنگامی که به خود آمد مریدان احوالش را با وی بازگفتند. بایزید جواب داد که این گونه سخنان کفر است و کسی که چنین سخنی بر زبان آورد ریختن خونش حلال است. اگر باز هم چنین سخنانی بر زبانم جاری شد مجاز هستید که همان لحظه حکم قتل مرا اجرا کنید. پس از شنیدن این فتوا مریدان بایزید هر یک کاردی در زیر لباس پنهان می کردند تا اگر استاد دوباره در وسط درس سخنی کفرآمیز گفت همانجا به خدمت وی برسند و حکم خدا را به جای آورند.

پس از چندی بایزید دوباره از خود بی خود شد و این بار ادعا کرد که در میان لباسش چیزی جز خدا نیست. مریدان با شنیدن این حرف انگار که رمز شب را شنیده اند. کاردها برکشیدند و به پیکر پیر خویش حمله بردند. اما از قضا هر کدام که بر بدن شیخ زخمی می زد از همان نقطه زخمی می شد. کسی که به گردن بایزید کارد می کشید گلوی خودش بریده می شد و آنکه چاقو در شکم بایزید فرو می برد شکم خودش سفره می شد. چند لحظه ای نگذشته بود که همه مریدان کشته و زخمی بر زمین ریختند و شیخ همچنان در میان دریای خون نشسته بود بی خود.

مثنوی داستان زیاد دارد. مولوی در مثنوی به نقالی پرداخته است اما خود را در سطح نقالی محدود نساخته. مولوی از بیان هر داستان هدفی دارد. هر داستان مانند چراغ قوه کوچکی است که وظیفه دارد راه پیش رو را برای خواننده روشن کند. البته پای در راه گذاشتن یا نگذاشتن دیگر به خود خواننده بستگی دارد. مولوی از بیان هیچ داستانی ابا ندارد. واقعی بودن یا خیالی بودن داستانها ربطی به مولوی ندارد. برای او داستان تنها ابزاری است برای هدفی والاتر. 

اما شرح داستان بالا با توضیحات خودم  یا حق!

با مریدان آن فقیر محتشم

بایزید آمد که نَک یزدان منم

گفت مستانه عیان آن ذوفنون

لااله الا انا ها فاعبدون

بایزید در حال بی خودی ادعای خدایی کرد.

چون گذشت آن حال گفتندش صباح

تو چنین گفتی و این نبود صَلاح

مریدان جریان را برایش تعریف کردند.

گفت این بار ار کنم این مشغله

کاردها بر من زنید آن دم هله

حق منزه از تن و من با تنم

چون چُنین گویم بباید کـُـشتنـم

با شنیدن حرفهای مریدان بایزید بر علیه خودش حکم داد و فتوای قتل خود را صادرکرد.

چون وصیت کرد آن آزاد مرد

هر مریدی کاردی آماده کرد

مریدان هر کدام کاردی برای اجرای فتوای شیخشان آماده کردند.

مست گشت او باز ازآن استغراق زفت

آن وصیتهاش از خاطر برفت

پس از مدتی دوباره بایزید دوباره در خود فرو رفت و سخنان کفر آمیزی بر زبان آورد.

نـُقـل آمد عقل او آواره شد

صبح آمد شمع او بیچاره شد

حرف زدن عقل بایزید را از کار انداخت

عقل چون شحنه است سلطان چون رسید

شحنه ی بیچاره در کـُنجی خزید

عقل مانند پاسبان است ولی پاسبان در برابر پادشاه نمی تواند عرض اندام کند.

عقل سایه ی حق بود، حق آفتاب

سایه را با آفتاب او چه تاب؟

عقل مانند سایه است و هنگامی که آفتاب تابیدن می گیرد دیگر اثری از سایه نمی توان یافت. منظور این است که حالت بی خودی که به بایزید غالب شده بود آنچنان بلند مرتبه است که دیگر برای عقل جایی باقی نمی گذارد.

چون پری غالب شود بر آدمی

گم شود از مرد وصف مردمی

در ازمنه قدیم اعتقاد بر این بود که شخص به دلیل اینکه جن در بدنش خانه کرده است دیوانه می شود. کلمه "مجنون" در حقیقت یعنی "جن زدی" یا "جنی". در فارسی لفظ "دیوانه" هم دقیقا به همین معنی است: "دیو" + پسوند "انه" یعنی کسی که دیو در بدنش خانه کرده است. مولوی می گوید همانگونه که جن (پری) ممکن است کسی را تسخیر کند و وی سخنان غیرعقلانی بزند خداوند هم ممکن است که کسی را تسخیر کند و از زبان او سخن بگوید.

هرچه گوید آن پری گفته بود

زاین سری ور زان سری گفته بود

چون پری را این دم و قانون بود

کردگار آن پری خود چون بود؟

هنگامی که جنی می تواند در بدن کسی ساکن شود و او را به سخن درآورد آفریدگار آن جن هم می تواند چنین کاری کند.

اویِ او رفته، پری خود او شده

ترک بی الهام تازی گو شده

فرد جن زده اثری از خود سابقش نمی یابد. می گویند که در این حالت ممکن است شخص به زبانهایی صحبت کند که تا آن زمان حتا به گوشش هم نرسیده اند.

چون به خود آید نداند یک لغت

چون پری را هست این ذات و صفت

پس از اینکه شخص به حال عادی بازگشت چیزی از حرفهایی که زده بود به خاطر نمی آورد.

پس خداوند پری و آدمی

از پری کی باشدش آخر کمی

چون جن می تواند از زبان انسان صحبت کند پس خدا هم می تواند.

شیرگیر ار خون نره شیر خورد

تو بگویی او نکرد آن باده کرد

ور سخن پردازد از زر کهُن

تو بگویی باده گفتست آن سخُن

وقتی مستی صحبت می کند اطلاحا می گویم "فرمایشات الکل" است. یعنی این حرفها به خود شخص تعلق ندارند بلکه ناشی از الکلی است که فردنوشیده است.

باده یی را می بود این شر و شور

نور حق را نیست آن فرهنگ و زور؟

اگر شراب می تواند این چنین آدم را از خود بی خود کند پس نور حق اگر به جانش بتابد چه می کند؟

گرچه قرآن از لب پیغمبر است

هرکه گوید حق نگفت، او کافر است

درست است که قرآن از زبان پیغمبر شنیده شده است اما در حقیقت اینها کلام خداوند هستند نه شخص پیغمبر.

چون همای بی خودی پرواز کرد

آن سخن را بایزید آغازکرد

بی خودی سبب شد تا بایزید از زبان خدا سخن گوید.

عقل را سیل تحیر در ربود

زآن قوی تر گفت که اول گفته بود

اما اینبار حرفهایی زد که از بار اول کفرآمیز تر بودند.

نیست اندر جبه ام الا خدا

چند جویی در زمین و در سما؟

کجا به دنبال خدامی گردی در لباسم می توانی خدا را بیابی.

آن مریدان جمله دیوانه شدند

کاردها در جسم پاکش می زدند

مریدان به فتوای بایزید عمل کردند و با چاقو به جانش افتادند.

هر یکی چون ملحدان گِرده کوه

کارد می زد پیر خود را بی ستوه

هر که اندر شیخ تیغی می خَلید

باژگونه از تن خود می درید

هر کسی که به شیخ زخم می زد خودش از همان نقطه زخمی می شد

یک اثر نه بر تن آن ذوفنون

وآن مریدان خسته و غرقاب خون

مریدان همه زخمی شدند ولی تیغشان به شیخ اثر نمی کرد.

هرکه او سوی گلویش زخم بُرد

حلق خود ببریده دید و زار مرد

وآنکه او را زخم اندر سینه زد

سینه اش بشکافت شد، مرده ی ابد

وآنکه آگه بود زآن صاحب قِران

دل ندادش که زند زخم گران

یک از شاگردان که کمی بیشتر با احوال شیخ آشنا بود دلش نیامد که او را بزند.

نیم دانش دست او را بسته کرد

جان بـِبُرد الا که خود را خسته کرد

و همین نیمه دانشی که از بایزید داشت جانش را نجات داد.

روز گشت و آن مریدان کاسته

نوحه ها از خانه شان برخواسته

با کشته شدن مریدان همه شهر عذادار شدند (ظاهرا از هر خانواده یکی در میان مریدان بایزید حضور داشته).

پیش او آمد هزاران مرد و زن

کای دو عالم درج در یک پیرهن

پدر و مادرها پیش بایزید آمدند با شیون

این تن تو گر تن مردم بُدی

چون تن مردم زخنجر گم شدی؟

اگر تو مثل بقیه مردم هستی چرا تنت از زخم چاقو زخمی نشد.

با خودی با بیخودی دوچار زد

باخود اندر دیده ی خود خار زد

از اینجا به بعد تازه مولوی می رود سراغ اصل مطلب. یعنی هدفی که از بیان این داستان داشته را توضیح می دهد.

ای زده بر بی خودان تو ذوالفقار

بر تن خود می زنی آن، هوش دار

ای کسی که به از خود بی خود شده ها زخم می زنی (یا زخم زبان می زنی) بدان که داری در حقیقت به خودت زخم می زنی.

زآنکه بی خود فانی است و ایمن است

تا ابد در ایمنی او ساکن است

آن کس که در عالم بی خودی است فانی شده و از هر زخمی ایمن است.

نقش او فانی و او شد آینه

غیر نقش روی غیر آنجای نه

آن کسی که در عالم بی خودی به سر می برد جانش مانند آینه است و از خود تصویری ندارد. تو فقط تصویر خودت را در او می توانی ببینی نه شخص او را. اصل قضیه در همین یک بیت است. اگر کسی دلش را از غبارها بشوید دلش جایگاه تجلی انوار حق خواهدشد.

گر کنی تـُف سوی روی خود کنی

ور زنی بر آینه بر خود زنی

اگر به سمت آینه شکلک دربیاوری در حقیقت به سمت خودت شکلک درآورده ای.

ور ببینی روی زشت آن هم تویی

ور ببینی عیسی ِمریم تویی

اگر زشتی ببینی آن زشتی چیزی غیر از زشتی ذات خودت تو نیست و اگر هم خوبی ببینی بازهم خودت را دیده ای. آینه چیزی غیر از تو را نمایش نمی دهد.

او نه این است و نه آن، او ساده است

نقش تو در پیش تو بنهاده است

چون رسید اینجا سخن لب در ببست

چون رسید اینجا قلم در هم شکست

به اینجای داستان که می رسد دیگر خود مولوی هم کم می آورد و ادعا می کند که بیشتر از این نمی تواند قضیه را توضیح دهد.

لب ببند ار چه فصاحت دست داد

دم مزن والله اعلم بالرّشاد

اگرچه تازه به قول ما گرم شده و کلمات را رام کرده ولی ترجیح می دهد برای حفظ ایمنی خواننده ترمز کند.

برکنار بامی ای مستِ مدام

پست بنشین یا فرود آ و السلام

کسی که مست است و روی بام خانه یا باید بنشیند و یا برگردد پایین و گرنه سقوط.....

هر زمانی که شدی تو کامران

آن دم خوش را کنار بام دان

اگر خوشی در زندگی دیدی مراقب باش که این خوشی مانند همان مستی بر لب پشت بام است.

بر زمان خوش هراسان باش تو

همچو گنجش خُـفیه کن نی فاش تو

خوشی (منظور لذت اپیکوری است) لحظه ای کوتاه است که بهتر از مخفی نگه داشته شود تا اینکه آن را جار بزنی.

تا نیاید بر وَلا ناگه بلا

ترس ترسان رو در آن ممکن هلا

همان قضیه گریه بعد از خنده

ترس جان در وقت شادی از زوال

زآن کنار بام غیب است ارتحال

گر نمی بینی کنار بام ِ راز

روح می بیند که هستش اهتزاز

هر نکالی ناگهان کآن آمدست

بر کنار کنگره ی شادی بُدست

جز کنار بام خود نبود سقوط

اعتبار از قوم نوح و قوم لوط

این هم پیام اخلاقی آخر فیلم. فکر نکنم احتیاج به توضیح داشته باشد.